Dwangsommen en de IND

Als iemand een aanvraag doet voor een verblijf in Nederland, moet de IND binnen een bepaalde tijd een beslissing nemen op die aanvraag. Dit is de wettelijke beslistermijn. Als de IND niet binnen deze wettelijke termijn beslist, kan het zijn dat we een geldbedrag moeten betalen aan de aanvrager: een dwangsom.

Twee soorten dwangsommen

De IND heeft te maken met twee soorten dwangsommen: de bestuurlijke en rechterlijke. Voor de asielprocedure betalen we sinds 2020 alleen nog rechterlijke dwangsommen. Voor andere aanvragen dan asiel betalen we wel bestuurlijke en rechterlijke dwangsommen als we te laat beslissen.

Ingebrekestelling en bestuurlijke dwangsom

De wettelijke beslistermijn is voor elke aanvraag anders. Als de beslistermijn voorbij is en de IND nog geen beslissing heeft genomen, dan kan een aanvrager de IND in gebreke stellen. Dit betekent dat deze persoon de IND vraagt om binnen twee weken alsnog een beslissing te nemen. Bijvoorbeeld met het formulier op ind.nl. De IND heeft dan nog twee weken om te beslissen. Als dat niet gebeurt, moet de IND een bestuurlijke dwangsom betalen voor elke dag dat de beslissing te laat is, tot een maximumbedrag van €1.442. Deze bestuurlijke dwangsom geldt niet voor de asielprocedure. Maar iemand die asiel aanvraagt, kan de IND wel in gebreke stellen. Dat is namelijk een voorwaarde om daarna de procedure voor de rechterlijke dwangsom te starten, als dat nodig is.

Rechterlijke dwangsom

Als de IND twee weken na de ingebrekestelling niet heeft beslist, kan een aanvrager in beroep gaan bij de rechter. Dit heet een ‘beroep niet tijdig beslissen’. De rechter bepaalt dan binnen welke periode de IND dan nog moet beslissen. Bij asielaanvragen is dat meestal acht weken om een gehoor te plannen en daarna nog eens acht weken om een besluit te nemen. Houdt de IND zich niet aan deze periode? Dan moeten we van de rechter een dwangsom betalen. Dit is een rechterlijke dwangsom. Meestal is deze dwangsom € 100 per dag, met een maximum van € 7.500. Soms legt de rechter een kortere beslistermijn of een hogere dwangsom op.

Steeds hoger bedrag en meer tijd aan dwangsommen

De IND krijgt al langere meer aanvragen dan het aantal waar de organisatie op is ingericht. Dat betekent dat aanvragers steeds langer moeten wachten. Het aantal zaken dat niet binnen de beslistermijn kan worden beslist, gaat naar verwachting toenemen. Het gevolg: de IND betaalt meer geld en besteedt meer tijd aan het afhandelen van dwangsommen.

Tijdelijk geen dwangsommen voor asiel

In 2020 nam het kabinet de 'Tijdelijke wet opschorting dwangsommen IND' aan. Deze tijdelijke wet regelde dat de IND geen bestuurlijke en geen rechterlijke dwangsom kreeg als we niet binnen de wettelijke termijn een beslissing namen op een asielaanvraag. Het idee achter de wet: de kosten voor dwangsommen dalen en de IND krijgt de tijd om achterstanden weg te werken. Eind 2022 besloot de Raad van State dat het mogelijk moet zijn om een rechterlijke dwangsom te geven in asielzaken. Een asielzoeker moet dit middel kunnen gebruiken om de IND aan te zetten om op tijd een besluit te nemen. Het afschaffen van de bestuurlijke dwangsom in asielzaken mag wel volgens de Raad van State wel.

Tijdelijk langere beslistermijn

Soms kan de IND de beslistermijn verlengen. Dan duurt het langer voordat een aanvrager duidelijkheid krijgt van de IND. Dit gebeurt bijvoorbeeld als de IND meer informatie van de aanvrager nodig heeft. Of als er extra onderzoek nodig is. Ook is het mogelijk de beslistermijn voor een groep aanvragers in één keer tegelijk te verlengen. De staatssecretaris heeft besloten om de beslistermijn voor asielaanvragen, die normaal zes maanden is, tot en met 31 december 2024 te verlengen tot vijftien maanden. Doordat er een onverwacht hoog aantal asielaanvragen in een korte tijd was, kan de IND die niet binnen de termijn van zes maanden afhandelen.

Dwangsommen volgens de IND

Een goed onderbouwde beslissing kost tijd en het aantal aanvragen is al langere tijd hoog. Daardoor kan de IND aanvragers niet altijd binnen de wettelijk termijn duidelijkheid geven. Dwangsommen dragen er niet aan bij dat de IND sneller beslist. Want het is niet zo dat we niet op tijd wíllen beslissen, maar het lukt niet. Ook kost het behandelen van ingebrekestellingen en beroepen niet tijdig beslissen tijd van medewerkers. Die tijd kan de IND niet inzetten voor het behandelen van nieuwe aanvragen.

Tweede Kamer stemt voor afschaffen bestuurlijke dwangsommen

In juni 2024 stemde een meerderheid van de Tweede Kamer in met het afschaffen van bestuurlijke dwangsommen. De Eerste Kamer moet nog wel instemmen met de wetswijziging, maar als dat gebeurt dan hoeft de IND een deel van het bedrag dat de dienst nu kwijt is aan dwangsommen niet meer te betalen. Rechterlijke dwangsommen blijven wel mogelijk.

Dwangsommen 2024

Tot en met augustus 2024 (tertaal 1 en 2) betaalde de IND 19,2 miljoen euro aan dwangsommen, in heel 2023 was dit 11,3 miljoen euro. Het aantal asielaanvragen is al langer tijd veel hoger dan wat de IND kan behandelen. De wachttijden voor aanvragers lopen op, en daarmee ook het bedrag aan dwangsommen. We verwachten dat dit komende jaren steeds verder zal oplopen.